بقا در قلب یخ؛ روایتی نو از تاب‌آوری انسان در شمالی‌ترین زیستگاه‌های عصر پسایخبندان

ابزارهای سنگی کشف‌شده در جزیره‌ی اسکای در اسکاتلند از سبکی هستند که حدود ۱۲هزار سال پیش رواج داشته‌اند؛ زمانی که زمین پس از خروج ظاهری از آخرین عصر یخبندان، وارد دوره‌ای کوتاه اما بسیار سرد به نام یانگر درایاس شد. پیش‌تر گمان می‌رفت که منطقه‌ی اسکاتلند به دلیل نزدیکی زیاد به قطب، در آن دوران برای زندگی انسان مناسب نبوده است و همین موضوع کشف جدید را به یک تناقض تبدیل می‌کند. با‌این‌‌حال، اگر ارزیابی محققان صحیح باشد، ثابت می‌کند که نیاکان ما بسیار مقاوم‌تر، باهوش‌تر و سازگارتر از آن چیزی بوده‌اند که تاکنون تصور می‌کردیم.

جزیره‌ی اسکای، واقع در سواحل غربی شمال اسکاتلند، یکی از منابع غنی فسیل‌های مربوط به دوران دایناسورها محسوب می‌شود؛ یعنی زمانی که زمین بسیار گرم‌تر بوده است. بااین‌حال، این منطقه جایی نیست که انتظار داشته باشیم شواهدی از حضور انسان‌ها پیش از دوران هولوسن در آن پیدا شود. در نهایت، بخش‌هایی از این جزیره در عصر آخرین یخبندان زیر لایه‌ای ضخیم از یخ پوشیده شده بود.

شرایط ممکن بود برای مدتی کوتاه پس از عقب‌نشینی یخ‌ها قابل‌تحمل‌تر شده باشد، اما تصور می‌شد که رخداد سرمای شدید یانگر درایاس دوباره این منطقه را برای حدود هزار سال دیگر سکونت‌پذیر کرد. در نتیجه، ابزارهای سنگی کشف‌شده در اسکای معمولاً به دوره‌های دیگر نسبت داده می‌شدند یا به‌عنوان نشانه‌هایی از بازدیدهای کوتاه‌مدت گروه‌های پیشگام جسور درنظرگرفته می‌شدند. اما ابزارهای تازه کشف‌شده این فرضیات را زیر سؤال برده‌اند، چرا که شباهت قابل‌توجهی به ابزارهایی دارند که تنها از دوران یانگر درایاس شناخته شده‌اند.

عکاس: Karen Hardy

ابزارهای خاص با سبک خاصی به نام آرنسبورگ (Ahrensburgian) پیش‌تر فقط در شمال آلمان و مناطق اطراف آن، از جمله جنوب‌شرقی انگلستان، پیدا شده بودند. در مواردی که تاریخ این ابزارها دارای زمان مشخص هستند، معمولاً به بازه‌ی زمانی بین ۱۲٬۹۰۰ تا ۱۱٬۷۰۰ سال پیش نسبت داده می‌شوند؛ یعنی دقیقاً هم‌زمان با رخداد سرمای جهانی یانگر درایاس، دوره‌ای که زمین طی آن دچار سرمای شدید شد و سپس دوباره رو به گرمی رفت.

عوامل بروز دوره‌ی یانگر درایاس همچنان درمیان دانشمندان بحث‌برانگیز است؛ اما هیچ‌کس تردید ندارد که اروپا در آن زمان به‌شدت سرد شد؛ حدود ۱۰ درجه‌ی سانتی‌گراد سردتر از قبل و بعد از آن دوره. فرهنگ آرنسبورگ ظاهراً پاسخی به آن سرمای شدید بود؛ راهکاری که به انسان‌ها امکان می‌داد در منطقه‌ای زندگی کنند که جنگل‌های پیشین جای خود را به توندرا داده بودند و گوزن شمالی به طعمه و شکار اصلی آن‌ها تبدیل شده بود.

اما ابزارهایی که به نظر می‌رسد از نوع آرنسبورگی باشند، اکنون در چندین جزیره در شمال اسکاتلند، از جمله جزایر اورکنی، کشف شده‌اند. اولین بررسی دقیق این ابزارها و محل پیدایششان روی ابزارهایی تمرکز دارد که در منطقه ساوت کویدراخ در جزیره‌ی اسکای پیدا شده‌اند، همراه با دایره‌های سنگی در منطقه‌ی جزر و مدی امروزی اسکانسر در مرکز اسکای.

پژوهشگران همچنین چند دایره‌ی سنگی در ناحیه‌ی جزر و مدیِ یک محوطه‌ی باستان‌شناسی دیگر پیدا کردند که قطرشان بین ۳ تا ۵ متر بود. سنگ‌هایی به قطر حدود ۵۰ سانتی‌متر در کف گِلی ساحل طوری قرار گرفته بودند که دایره‌ای تشکیل دهند. به دلیل بالا‌آمدن سطح دریا، این دایره‌های سنگی فقط در جزرهای بسیار شدید (که بهار رخ می‌دهند) قابل مشاهده‌اند و تنها حدود ۲ تا ۳ ساعت در سال نمایان می‌شوند، اما محققان باور دارند که این دایره‌ها در زمان ساخت‌شان روی خشکی قرار داشتند.

تیم تحقیقاتی تخمین زد که دایره‌های سنگی احتمالاً حدود ۱۱هزار سال پیش ساخته شده‌اند؛ یعنی درست در دوره‌ای که یخ‌ها به‌سرعت آب می‌شدند و تغییرات اقلیمی شدیدی رخ می‌داد. این بازه‌ی زمانی با دایره‌های سنگی مشابهی در نروژ مطابقت دارد که آن‌ها هم متعلق به ۱۰٬۵۰۰ تا ۱۱٬۰۰۰ سال پیش‌ هستند. به‌نظر می‌رسد آن‌ها بقایای چادر یا پناهگاهی با پوشش پوست حیوانات بوده‌اند.

در حدود ۱۱هزار سال پیش، چون سطح دریا پایین‌تر بود، مسیری زمینی بین جنوب جزیره‌ی اسکای و سرزمین اصلی اسکاتلند وجود داشت. انسان‌های باستانی احتمالاً از این راه برای مهاجرت از مناطق امروزی آلمان و بلژیک به شمال غرب استفاده می‌کردند. این منطقه‌ی اتصال بین بریتانیا و اروپا امروزه با نام داگرلند شناخته می‌شود، اما حالا زیر آب‌های دریای شمال پنهان شده است.

عکاس: Jamie Booth

نویسندگان مطالعه می‌گویند این مکان‌ها شمالی‌ترین نقاطی در بریتانیا هستند که در دوران پارینه‌سنگیِ پایانی، انسان‌ها در آن‌ها زندگی کرده‌اند. بااین‌حال، ابزارهای جداگانه‌ای که در اورکنی پیدا شده‌اند، نشان می‌دهد که انسان‌ها شاید حتی از این هم بیشتر به سمت شمال پیش رفته باشند.

در دوران یانگر درایاس، غرب سرزمین اصلی اسکاتلند زیر پوشش ‌کلاهک یخی بزرگی قرار داشت. احتمال می‌رود که بخشی از جزیره‌ی اسکای نیز زیر کلاهک یخی ‌کوچک‌تری قرار گرفته بوده باشد و شرایط محیطی در آن زمان به‌شدت نامساعد بوده است. به همین دلیل است که نویسندگان، مقاله‌ی خود را «در دوردست‌ترین نقطه‌ی همه‌چیز…» نامیده‌اند.

صرف‌نظر از شرایط آب‌وهوایی، به‌نظر می‌رسد ساکنان اسکای مکان مناسبی را در منطقه‌ی ساوت کویدراخ انتخاب کرده بودند. این مکان در سواحل شمالی جزیره واقع شده، اما هم به ساحل و هم به رودخانه‌‌ای محلی دسترسی دارد و همچنین منابعی از خاک سرخ (اُخرا) که در آن دوران بسیار پراستفاده بود و گل‌سنگ‌هایی که ابزارها را از آن می‌ساختند، در نزدیکی آن وجود داشته‌اند.

قدیمی‌ترین نشانه‌ی تأییدشده از سکونت انسانی در اسکاتلند که امکان تاریخ‌گذاری دقیق دارد، کمی بیش از ۱۰هزار سال قدمت دارد و در نواحی جنوبی‌تر واقع شده است. چند ابزار سنگی که احتمال می‌رفت مربوط به پیش از دوره‌ی هولوسن باشند، دهه‌ها پیش در اسکای پیدا شدند، اما تصور می‌شد که تنها یادگاری از بازدیدهای گذرا بوده‌اند. در سال‌های اخیر، شواهدی از نقاط مختلف اسکاتلند به‌دست آمده که نشان می‌دهد فرهنگ‌های گوناگونی در دوره‌های گرم میان پایان عصر یخبندان و آغاز دوره‌ی یانگر درایاس، به‌صورت موج‌وار در این منطقه سکونت داشته‌اند. با این حال، اگر آن انسان‌ها در زمان سرد‌شدن هوا همچنان در منطقه مانده باشند، مشخص نیست که چگونه سبک ابزارسازی آرنسبورگی را اتخاذ کرده‌اند.

مطالعه در نشریه‌ی Journal of Quaternary Science منتشر شده است.