تنگه هرمز: جایی که جغرافیا، اقتصاد جهان را شکل می‌دهد

برای مدیریت ترافیک عظیم دریایی و جلوگیری از برخورد کشتی‌ها، سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) یک طرح جداسازی ترافیک را اجرا می‌کند. این پروتکل، مسیرهای جداگانه‌ای را برای کشتی‌های ورودی و خروجی به خلیج فارس در نظر می‌گیرد و با کاهش ازدحام، ایمنی را در این آبراه پرتردد افزایش می‌دهد. بااین‌حال، چالش‌ها فراتر از مدیریت ترافیک است.

اهمیت استراتژیک تنگه هرمز با ویژگی‌های فیزیکی آن گره خورده است. اگرچه کانال آب عمیق این تنگه برای تردد نفتکش‌های بزرگ ضروری است، اما به دلیل عرض محدود، حاشیه‌ی خطای عملیاتی را به حداقل می‌رساند. این محدودیت، تنگه را به یک گلوگاه آسیب‌پذیر تبدیل کرده که در آن، یک سانحه محدود می‌تواند به بحرانی در زنجیره‌ی تأمین انرژی جهانی منجر شود. به عنوان مثال، در سال ۱۴۰۴، حادثه‌ای در تنگه‌ی هرمز به آتش‌‌‌گرفتن دو نفتکش «آدالین» و «فرانت ایگل» در نزدیکی آب‌های امارات متحده عربی انجامید و در عبور نفتکش‌ها از این آبراه حیاتی اختلال ایجاد کرد.

تنگه‌ی هرمز به‌عنوان مهم‌ترین گلوگاه ترانزیت نفت دنیا شناخته می‌شود. نقاط گلوگاه، آبراه‌های باریکی هستند که برای تجارت حیاتی‌اند و تنگه هرمز با نقش خود در اتصال خلیج فارس به بازارهای جهانی، این مفهوم را به بهترین شکل نشان می‌دهد.

هر سال، حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از تجارت جهانی نفت از این تنگه عبور می‌کند. در سال ۲۰۲۴، به‌طور میانگین روزانه ۲۰ میلیون بشکه نفت از تنگه عبور کرد که بیش از ۲۰ درصد از مصرف جهانی میعانات نفتی را تشکیل می‌دهد. این رقم در سه‌ماهه‌ی اول سال ۲۰۲۵ ثابت ماند و نقش پایدار تنگه‌ی هرمز به‌عنوان پایه‌ای برای تأمین انرژی را تقویت کرد.

علاوه بر نفت خام، تنگه‌ی هرمز نقش مهمی در تجارت گاز طبیعی مایع (LNG) ایفا می‌کند. حدود ۲۰ درصد از محموله‌های LNG جهان که عمدتاً از سوی قطر (یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان LNG) تامین می‌شود، از این گذرگاه عبور می‌کند.

مسیرهای جایگزین به مراتب از ظرفیت تنگه عقب می‌مانند و جایگاه غیرقابل جایگزینی آن را برجسته می‌کنند. مستندات این جابه‌جایی میعانات توسط منابع معتبر، نه تنها اهمیت این گذرگاه انرژی را نشان می‌دهد، بلکه بر نقش اساسی آن در پایداری بازارهای جهانی را نیز تأکید می‌کند. اخلال در عبور مرور حامل‌های انرژی در این آبراه، حتی به‌صورت موقت، پیامدهای شدیدی به دنبال دارد: تأخیر در تأمین، افزایش هزینه‌های حمل و نقل به‌دلیل نرخ‌های بیمه‌ی بالا و افزایش شدید قیمت‌های انرژی.

اهمیت تنگه هرمز به‌ویژه برای کشورهای آسیایی مانند چین، ژاپن، هند و کره جنوبی که به‌شدت به جریان بی‌وقفه‌ی انرژی از این تنگه وابسته‌اند، به وضوح احساس می‌شود. براساس داده‌های معتبر، در سال ۲۰۲۴، حدود ۸۴ درصد از نفت خام و میعانات گازی عبوری از تنگه هرمز به بازارهای آسیایی ارسال شده است. به طور خاص:

• چین: حدود ۳۰ درصد از نفت عبوری از تنگه هرمز را دریافت می‌کند، که نشان‌دهنده‌ی وابستگی عمیق این کشور به نفت خلیج فارس است.
• هند: حدود ۱۵ درصد از این نفت را وارد می‌کند، به طوری که نیمی از واردات نفت خام این کشور از طریق تنگه هرمز تأمین می‌شود.
• ژاپن: حدود ۱۰ درصد از نفت عبوری را دریافت می‌کند، که سه‌چهارم نیاز نفت خام این کشور را تشکیل می‌دهد.
• کره جنوبی: حدود ۱۰ درصد از نفت عبوری را وارد می‌کند، که ۶۰ درصد از نیاز نفت خام این کشور را پوشش می‌دهد.
• سایر کشورهای آسیایی: حدود ۱۵ درصد از نفت عبوری از تنگه هرمز را دریافت می‌کنند.

این کشورها روی هم ۸۳ درصد از نفت و ۸۷ درصد از LNG عبوری از این تنگه را دریافت می‌کنند. در خارج از آسیا:

• اروپا: حدود ۱۰ درصد از نفت عبوری و بخشی از LNG را دریافت می‌کند، به‌ویژه از طریق محموله‌های LNG قطر که از این گذرگاه عبور می‌کنند.
• آمریکا: حدود ۲ درصد از نفت عبوری از تنگه هرمز را وارد می‌کند، که نشان‌دهنده وابستگی کمتر این کشور به این مسیر است.

علاوه‌براین، وابستگی اروپا به محموله‌های LNG قطر که از این گذرگاه عبور می‌کنند، اهمیت جهانی آن را دوچندان می‌کند. این اعداد و ارقام براساس تحلیل داده‌های منابع معتبری مانند اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) و سایر گزارش‌های بین‌المللی تخمین زده شده‌اند و نشان‌دهنده نقش حیاتی تنگه هرمز در تأمین انرژی جهانی، به‌ویژه برای کشورهای آسیایی است.

از سوی دیگر، کمبود جایگزین‌های کافی، آسیب‌پذیری گلوگاه را تشدید می‌کند. خطوط لوله‌ی موجود در کشورهای پیرامون، مانند آن‌هایی که در عربستان سعودی و امارات متحده‌ی عربی قرار دارند، نمی‌توانند با حجم جریان عبوری از تنگه رقابت کنند. برای نمونه، خط لوله‌ی شرق-غرب عربستان سعودی با ظرفیت روزانه‌ی ۵ میلیون بشکه، تنها یک‌چهارم حجم تنگه را پوشش می‌دهد و هزینه‌های انتقال آن به مراتب بالاتر است.