ایران در شاخص توسعه ارتباطات ITU جلو رفت؛ اما با اطلاعات ناقص

گزارش IDI 2024، که اخیرا توسط ITU منتشر شده، تصویری جامع از پیشرفت جهانی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ارائه می‌دهد. این شاخص، که از سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ شمسی) توسط ITU معرفی شده، بر دو ستون اصلی «اتصال فراگیر» (Universal Connectivity) و همچنین «اتصال معنادار» (Meaningful Connectivity) استوار است.

ستون اول بر دسترسی افراد و خانوارها به اینترنت، نفوذ پهن‌باند موبایل و مالکیت تلفن همراه تمرکز دارد و ستون دوم نیز به پوشش شبکه‌های موبایل (۳G و ۴G/LTE)، ترافیک داده، مقرون‌به‌صرفه بودن خدمات و زیرساخت‌های ثابت می‌پردازد. میانگین جهانی امتیاز IDI در سال ۲۰۲۴ به ۷۴.۸ رسیده، که نشان‌دهنده پیشرفت کلی جهان نسبت به سال گذشته است، اما شکاف‌های عمیق میان اقتصادهای پردرآمد (با میانگین بالای ۹۰) و کم‌درآمد (کمتر از ۵۰) همچنان پابرجاست. در واقع، گزارش تأکید می‌کند که این شکاف دیجیتال نه‌تنها در اقتصادهای کم‌درآمد، بلکه در کشورهای با درآمد متوسط نیز تاثیر بسزایی در سیاست‌های کلی خواهد داشت.

یکی از نکات قابل تأمل در گزارش IDI 2024، فقدان داده‌های رسمی ایران در برخی شاخص‌های کلیدی است؛ برای مثال، در جدول مربوط به «مقرون‌به‌صرفه بودن خدمات» که هزینه اینترنت موبایل و ثابت را به‌نسبت درآمد ناخالص ملی سرانه (GNI p.c.) می‌سنجد، برای ایران مقدار «نامشخص» (n.a) درج شده است.

این خلأ اطلاعاتی نشان می‌دهد که ایران یا اطلاعات مربوط را در اختیار ITU قرار نداده یا استانداردسازی این داده‌ها برای مقایسه بین‌المللی هنوز صورت نگرفته است. نبود این آمارهای مهم با وجود پیشرفت کلی امتیاز کشور می‌تواند اعتماد به ارزیابی‌های جهانی از وضعیت دیجیتال ایران را خدشه‌دار کند و بیانگر لزوم بهبود در حکمرانی داده و شفافیت آماری در حوزه فناوری اطلاعات است.

در مقایسه با منطقه، ایران از کشورهایی مانند ترکیه (امتیاز ۸۵.۹) و عربستان سعودی (۸۷.۳) عقب‌تر است، اما از هند (۶۸.۴) و پاکستان (۵۵.۶) پیشی گرفته. این موقعیت، نشان‌دهنده پتانسیل ایران در حوزه موبایل است. بررسی دقیق جدول شاخص‌های فرعی IDI 2024 مربوط به ایران، نشان می‌دهد که در برخی حوزه‌ها همچنان با چالش جدی داده‌سنجی و شکاف اطلاعاتی روبه‌رو هستیم.

بر اساس این جدول (صفحه ۳۲ گزارش ITU)، امتیاز نرمال‌شده ایران برای شاخص «مقرون‌به‌صرفه بودن خدمات داده و صوت موبایل نسبت به درآمد سرانه» (Mobile data and voice basket as % of GNI p.c.) به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی «اتصال معنادار»، با علامت n.a. (داده موجود نیست) ثبت شده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد ایران یا داده لازم برای این معیار را در اختیار اتحادیه مخابرات قرار نداده یا داده‌ها از دقت کافی برخوردار نبوده‌اند.

در سوی مقابل، امتیاز ایران در شاخص‌های دیگری مانند پوشش ۳G/4G (۹۸.۵) و سرانه ترافیک موبایل (۷.۷۷ گیگابایت) بالا بوده و نشان‌دهنده قدرت شبکه موبایل کشور است. اما شاخص‌هایی مانند مالکیت تلفن همراه در بین بزرگسالان (۸۲.۶) و اتصال خانوار به اینترنت (۷۲.۴) همچنان پایین‌تر از میانگین برخی کشورهای منطقه ثبت شده‌اند.

ایران، به عنوان یکی از ۱۷۰ اقتصاد مورد بررسی در این گزارش جایگاه قابل قبولی دارد. امتیاز کلی ۸۲ ایران، آن را بالاتر از میانگین جهانی قرار می‌دهد، اما در مقایسه با رهبران منطقه آسیا-اقیانوسیه مانند جمهوری کره (امتیاز ۱۰۰)، امارات متحده عربی (۹۸.۵) و سنگاپور (۹۷.۸)، فاصله‌ای معنادار وجود دارد.

در ستون اتصال فراگیر، ایران با امتیاز ۷۲.۴ عملکرد متوسطی نشان داده، که عمدتاً به دلیل نرخ ۸۵ درصدی افراد استفاده‌کننده از اینترنت و ۷۵ درصدی خانوارهای متصل به اینترنت در خانه است. این ارقام، نسبت به IDI 2023 بهبود یافته‌اند – برای مثال، نرخ استفاده از اینترنت حدود ۳ درصد افزایش داشته – اما همچنان پایین‌تر از هدف ۹۵ درصدی ITU هستند.

در مقابل، ستون اتصال معنادار با امتیاز ۸۴.۰، نقطه قوت ایران است؛ جایی که پوشش شبکه ۴G/LTE به ۹۸ درصد جمعیت رسیده و ترافیک داده موبایل به ازای هر اشتراک به بیش از ۱۰ گیگابایت در ماه افزایش یافته است.

این پیشرفت، نتیجه سرمایه‌گذاری‌های اخیر در زیرساخت‌های موبایل توسط اپراتورهایی مانند همراه اول و ایرانسل است، که از زمان راه‌اندازی ۴G در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴ میلادی) تا کنون، پوشش را به سطوح بالایی رسانده‌اند. با این حال، بسیاری معتقدند توسعه اینترنت سیار باعث توقف رشد اینترنت ثابت در ایران شده و فرهنگ مصرف اینترنت در کشور برعکس اقصی‌نقاط جهان است.

با نگاهی به تاریخچه IDI در ایران، می‌بینیم که کشور ما از زمان ورود به شاخص در سال ۲۰۰۹، مسیری پرنوسان را طی کرده. در اوایل دهه ۱۳۹۰، تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ارزی، توسعه زیرساخت‌ها را کند کرد و ایران را در رتبه‌های پایین‌تر قرار داد. اما با توافق برجام در ۱۳۹۴ (۲۰۱۵)، جهشی در واردات تجهیزات مخابراتی رخ داد و امتیاز IDI از حدود ۵۰ به بیش از ۶۰ رسید.

اکنون، در دوران پسابرجام و با تشدید تحریم‌ها از ۱۳۹۷ (۲۰۱۸)، ایران بر خودکفایی تمرکز کرده؛ پروژه‌هایی مانند شبکه ملی اطلاعات و توسعه 5G توسط اپراتورهای مختلف کشور نقش کلیدی در این پیشرفت ۵ درصدی ایفا کرده‌اند.

همچنین، در حوزه Mobile Broadband، گزارش اصلی تأکید می‌کند که کشورهای با درآمد متوسط مانند ایران، علی‌رغم پیشرفت‌های فعلی، جای پیشرفت قابل توجهی دارند؛ برای مثال، نفوذ اشتراک‌های فعال موبایل broadband در ایران هنوز به سطوح ایده‌آل نرسیده و نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر برای افزایش ترافیک و کیفیت است تا از پتانسیل کامل این حوزه بهره‌برداری شود.

علاوه بر موضوع فوق، ترافیک داده ثابت در ایران پایین‌تر از میانگین جهانی است، که به دلیل تمرکز بیش از حد بر موبایل و کمبود سرمایه‌گذاری در فیبر نوری (FTTH) است. گزارش ITU تأکید می‌کند که اقتصادهای با درآمد متوسط مانند ایران، باید بر کاهش این شکاف‌ها تمرکز کنند تا از به‌اصطلاح «بازگشت حاشیه‌ای کاهشی» (Diminishing Marginal Returns) – جایی که پیشرفت‌های کوچک‌تر با افزایش درآمد رخ می‌دهد – جلوگیری شود.

برای ایران، این گزارش فرصتی است تا با الهام از مدل‌های موفق آسیایی به رشد مخابرات کشور کمک و سیاست‌های خود را بازنگری کند. باید گفت پروژه‌هایی مانند اینترنت روستایی وزارت ارتباطات، که پوشش ۳G/4G را به ۹۵ درصد روستاها رسانده، گام مثبتی است، اما نیاز به سرمایه‌گذاری خارجی و کاهش موانع تحریمی در سایر مسائل مرتبط با اتصالات کشور احساس می‌شود.