گونه‌های گرمسیری در دریای مدیترانه؛ تهدیدی برای اکوسیستم بومی

1

غواصان در بخش شرقی دریای مدیترانه با آب‌های گرم و شفاف و حضور گونه‌های تازه‌واردی روبه‌رو می‌شوند. شکارچیانی از دریاهای گرمسیری در حال استقرار هستند، در حالی که ماهی‌های بومی به‌تدریج ناپدید می‌شوند.

آنچه زمانی گرمایی استثنایی به شمار می‌رفت، اکنون به وضعیت عادی بدل شده و اکوسیستم دریا با سرعتی بالا در حال تغییر است.

عمق‌های گرم‌تر، تازه‌واردان جدید

«امروز صبح در عمق ۳۰ متری (۱۰۰ فوتی) بودیم و دما ۲۹ درجه سانتی‌گراد بود»، این را مورات درامان، مربی غواصی در نزدیکی آنتالیا (جنوب ترکیه) می‌گوید.

او به یاد دارد که در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، دمای آب در مردادماه نزدیک ۲۵ درجه بود. اما اکنون دمای سطح آب‌های آنتالیا به حدود ۳۲ درجه رسیده و این گرما تا اعماق نفوذ می‌کند.

این افزایش دما همانند دروازه‌ای زیستی عمل کرده است. صدها گونه دریای سرخ از کانال سوئز عبور کرده و در حوضه شرقی دریای مدیترانه خانه‌ای جدید یافته‌اند.

دانشمندان می‌گویند دریای مدیترانه از سریع‌ترین دریاها در روند گرمایش جهانی است. بنا به گزارش Mercator Ocean International، امسال داغ‌ترین ماه‌های ژوئن و ژوئیه تاریخ این دریا ثبت شد.

با افزایش دما، گونه‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری اکنون می‌توانند در مناطق شمالی‌تر و غربی‌تر نسبت به گذشته دوام آورند و حتی شکوفا شوند.

افزایش جمعیت شیرماهی‌ها

«حدود یک دهه پیش، یکی دو مورد از آنها را می‌دیدیم. اما حالا در هر غواصی ۱۵ تا ۲۰ شیرماهی مشاهده می‌کنیم، حتی بیشتر از دریای سرخ.»

این گفته‌های درامان درباره شیرماهی (Pterois miles) است، گونه‌ای بسیار چشمگیر اما به‌شدت سمی، با باله‌های خال‌دار بلند و اشتهایی سیری‌ناپذیر. اکنون در غارها و صخره‌های آنتالیا بسیار رایج شده‌اند.

او ادامه می‌دهد: «این‌ها شکارچیان بزرگی هستند. ماهی‌های کوچک مثل گابی‌ها بسیار آسیب می‌بینند، دیگر به ندرت آنها را می‌بینیم.»

ماهی‌های کوچک کف‌زی که روزگاری سطح سنگ‌ها را پر می‌کردند، اکنون در خطر نابودی قرار دارند. گرمای آب تنها بخشی از ماجراست، بخش دیگر ورود ناگهانی شکارچیانی حرفه‌ای است که زنجیره غذایی محلی توان مقابله با آنها را ندارد.

هشداری از شرق

«تهاجم تقریباً بلافاصله پس از افتتاح کانال سوئز در سال ۱۸۶۹ آغاز شد»، این را گیل ریلُو، استاد مؤسسه تحقیقات اقیانوس‌شناسی و علوم آب‌شناسی اسرائیل (IOLR) می‌گوید. اما سرعت آن در سال‌های اخیر افزایش یافته است.

او اضافه می‌کند: «اکنون دما گرم‌تر شده و از سال ۲۰۱۵ کانال‌ها عمیق‌تر و پهن‌تر شده‌اند، بنابراین هر سال گونه‌های بیشتری وارد می‌شوند.»

برخی گونه‌های تازه‌وارد می‌توانند جای خالی گونه‌های بومی درگیر با گرما را پر کنند، اما بسیاری دیگر موجب جابه‌جایی یا نابودی آنها می‌شوند.

ریلُو توضیح می‌دهد آنچه در سواحل ترکیه، لبنان و اسرائیل دیده می‌شود، در حال گسترش به سمت غرب است. به‌طور مثال، ماهی‌های خرگوشی اکنون به مالتا رسیده‌اند، بیش از ۱۷۰۰ کیلومتر دورتر از کانال.

او حوضه شرقی را «هشداری جدی» می‌نامد و بر دو عامل نابودی بومی‌ها تأکید می‌کند: گرمای بی‌امان و رقابت شدید. «آنچه اینجا در حال رخ دادن است، طی پنج، ده یا بیست سال آینده در شمال و غرب مدیترانه تکرار خواهد شد.»

گونه‌های گرمسیری در مدیترانه‌ای گرم‌تر

بر اساس آخرین تحلیل مرکاتور، مدیترانه در ژوئیه گرم‌ترین دمای سطح آب خود را با میانگین ۲۶٫۶۸ درجه سانتی‌گراد ثبت کرد. این میانگین البته پنهان‌کننده اوج‌های محلی و عمق نفوذ گرماست.

با نفوذ گرما به لایه‌های زیرین، گونه‌هایی که پیش‌تر در اعماق خنک پناه می‌گرفتند، اکنون با استرس حرارتی در تمام ستون آبی روبه‌رو هستند.

دریا تنها در سطح گرم‌تر نشده است، بلکه در همه عمق‌هایی که برای ماهی‌ها، بی‌مهرگان و جلبک‌ها حیاتی است، دما بالا رفته است.

این گرمسیری شدن تنها به کانال سوئز محدود نمی‌شود. یک مطالعه در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد تنگه جبل‌الطارق نیز می‌تواند تا میانه قرن گونه‌های گرمسیری بیشتری را از آفریقای غربی وارد مدیترانه غربی کند.

در بدترین سناریو، پژوهشگران هشدار می‌دهند تا سال ۲۱۰۰ کل حوضه ممکن است کاملاً گرمسیری شود. این یعنی دگرگونی کامل جوامع زیستی، شبکه‌های غذایی و خدماتی که انسان‌ها به آنها وابسته‌اند.

نبود شکارچیان بومی مدیترانه

زنجیره‌های غذایی محلی می‌توانند اثر تهاجم را کاهش دهند، اگر شکارچیان مناسب در اکوسیستم وجود داشته باشند. اما در مدیترانه شرقی بسیاری از شکارچیان رأس هرم یا از بین رفته‌اند یا جمعیتشان به شدت کاهش یافته است.

این شرایط موجب شده شیرماهی‌ها و گونه‌های تازه‌وارد دیگر، بدون تهدید خاصی رشد کنند.

درامان که روزانه این عدم توازن را مشاهده می‌کند، پیشنهاد می‌دهد گونه‌های مهاجم باید از مناطق حفاظت‌شده دور نگه داشته شوند تا تنوع زیستی باقی‌مانده حفظ شود.

او می‌گوید: «واضح است که در نبود شکارچیان مدیترانه‌ای، گونه‌هایی مثل شیرماهی به راحتی اینجا زندگی می‌کنند و جمعیتشان سال‌به‌سال افزایش می‌یابد.»

در زیستگاه اصلی، شیرماهی‌ها حاکم صخره‌ها نیستند: «در دریای سرخ شیرماهی‌ها شکارچیانی دارند، مثل کوسه‌ها و باراکوداها. اما اینجا هیچ‌یک از آنها حضور ندارند.»

چه باید کرد؟

مدیران محیط زیست با دو بازه زمانی مواجه‌اند:

• کوتاه‌مدت: کاهش فشارهای محلی که اکوسیستم‌ها را آسیب‌پذیر می‌کند – مانند صید بی‌رویه، تخریب زیستگاه و آلودگی – و محدود کردن گسترش گونه‌های مهاجم در نزدیکی زیستگاه‌های حساس.
• بلندمدت: کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای برای کند کردن حرکت دریا به سمت شرایط گرمسیری.

هیچ‌یک آسان نیستند، اما هر دو ضروری‌اند.

پیام صخره‌های آنتالیا روشن است: مدیترانه به سرعت در حال گرم شدن است، گونه‌های گرمسیری همین حالا حضور دارند و ماهی‌های بومی جایگاه خود را از دست می‌دهند. آنچه در شرق رخ می‌دهد، هشداری برای کل حوضه است.

هر چه زودتر این هشدار جدی گرفته شود، شانس بیشتری برای جلوگیری از دگرگونی غیرقابل‌تشخیص در این دریا خواهیم داشت.

این پژوهش در نشریه Proceedings of the National Academy of Sciences منتشر شده است.