چگونه سنجاب‌ها همه دانه‌های پنهان‌ شده خود را پیدا می‌کنند

سنجاب‌ها در عمل، حیوانات فوق‌العاده منظمی هستند دکتر نوا پرلوت، استاد دانشگاه نیو انگلند و سرپرست برنامه‌ی پژوهشی بلندمدت درباره‌ی سنجاب‌های خاکستری، می‌گوید: «سنجاب‌ها در این کار بسیار ماهر هستند. اگر یک سنجاب متوسط باشید، زنده نمی‌مانید. فقط سنجاب‌هایی که بالاتر از میانگین هستند، زنده می‌مانند و تولیدمثل می‌کنند.»

در هر پاییز، سنجاب‌ها چندین هفته را صرف رقابت با زمستان می‌کنند تا صدها دانه و بذر را در قلمرو خود پنهان نمایند. زمانی که غذا کمیاب می‌شود، این ذخیره‌ها به معنای واقعی کلمه کلید بقای آن‌ها در ماه‌های سرد است. اما پرسش مهم این است که: چگونه این جانوران استثنایی قادرند صدها دانه‌ای را که در مکان‌های مختلف پنهان کرده‌اند، دوباره پیدا کنند؟

به گفته‌ی پرلوت، سنجاب‌ها از یک روش یگانه برای پیدا کردن انبارهای غذایی‌شان استفاده نمی‌کنند، بلکه مجموعه‌ای از مهارت‌ها را به کار می‌گیرند که شامل بویایی، بینایی، و حتی مشاهده‌ی حرکات و نشانه‌های بویایی سنجاب‌های دیگر است. او می‌گوید: «آن‌ها از تمام ابزارهای موجود استفاده می‌کنند.»

در آزمایشی میدانی، پژوهشگران تلاش کردند تا سنجاب‌ها را فریب دهند. آن‌ها انبارهای جعلی ساختند که دقیقاً شبیه انبارهای واقعی به نظر می‌رسیدند و حتی تکه‌های چمن بین آن‌ها را جابه‌جا کردند تا بوهای واقعی را منتقل کنند. نتیجه چه بود؟ سنجاب‌ها به‌ندرت در دام افتادند. تقریباً همیشه، آن‌ها انبارهای واقعی خود را یافتند و به سراغ جعلی‌ها نرفتند.

پژوهش‌های دهه‌ی ۱۹۸۰ تا آزمایش سال ۱۹۹۹، و حتی بررسی‌های شهری سال ۲۰۲۳، همگی به یک نتیجه می‌رسند: سنجاب‌ها بسیار بهتر از آنچه تصور می‌شود غذاهای ذخیره‌شده‌ی خود را بازیابی می‌کنند.

در یک مطالعه‌ی شهری در سال ۱۹۸۰ برآورد شد که سنجاب‌های خاکستری تقریباً ۸۵ درصد از دانه‌های ذخیره‌شده‌ی خود را دوباره می‌یابند. در پژوهش جدیدتری در سال ۲۰۲۳، مشخص شد سنجاب‌های قرمز ساکن پارک‌های شهری، حتی با وجود رقابت شدید از سوی دیگر سنجاب‌ها، توانستند بیشتر دانه‌های پنهان‌شده‌ی خود را سریعاً پیدا کنند.

یکی از باورهای نادرست رایج این است که همه‌ی انبارهای سنجاب‌ها زیر زمین دفن می‌شوند. پرلوت می‌گوید:‌ «ما معمولاً تصور می‌کنیم این ذخیره‌ها در زمین دفن شده‌اند، اما تصور کنید سنجابی خاکستری هستید که در منطقه‌ای با برف یا یخ زیاد زندگی می‌کند. در این شرایط نمی‌توانید هر بار برای خوردن یک دانه‌ی بلوط، از میان ۰.۶ متر یخ حفاری کنید.»

در مناطق سردسیر، سنجاب‌ها غذا را در حفره‌ها و شاخه‌های درختان ذخیره می‌کنند، و این خود نشانه‌ای از پیچیدگی نقشه‌ی ذهنی آن‌هاست. پرلوت می‌افزاید:‌ «آن‌ها باید به یاد بیاورند که در داخل چندین درخت مختلف، غذا را کجا پنهان کرده‌اند.»

سنجاب‌های درخت‌زی مانند سنجاب خاکستری شرقی که در شرق و میانه‌ی ایالات متحده متداول است، در رده‌ی ذخیره‌کنندگان پراکنده (scatter-hoarders) قرار دارند، یعنی دانه‌های خود را در صدها نقطه‌ی گوناگون پنهان می‌کنند. در مقابل، سنجاب‌های قرمز ترجیح می‌دهند از روش ذخیره‌ی متمرکز (larder-hoarding) استفاده کنند، یعنی همه‌ی غذا را در یک «انبار دفاع‌شده» نگهداری می‌نمایند.

از آن‌جا که محدوده‌ی زیست هر سنجاب به‌طور میانگین بین ۲.۴ تا ۳.۲ هکتار (تقریباً برابر با وسعت چهار زمین فوتبال) است و ممکن است چندین آشیانه را شامل شود، آن‌ها باید مساحت وسیعی را در ذهن خود دنبال کنند.

علاوه بر این، سنجاب‌ها فقط به مکان ذخیره‌ی شخصی خود توجه ندارند، بلکه مراقب ذخیره‌های دیگران نیز هستند. پرلوت می‌گوید:
«سنجاب‌ها قلمروطلب نیستند؛ آن‌ها رفتار یکدیگر را زیر نظر دارند، غذای همدیگر را می‌دزدند و سپس آن را در جای دیگری پنهان می‌کنند.» بنابراین حافظه‌ی آن‌ها فقط بر پایه‌ی «غذای خودم را کجا گذاشتم؟» نیست، بلکه شامل «غذای آن سنجاب دیگر را کجا دیدم؟» نیز می‌شود.

پرلوت توضیح می‌دهد که حافظه‌ی سنجاب‌ها معمولاً تا حدود دو هفته عالی است و در برخی موارد تا دو ماه نیز دوام دارد. افزون بر این، آن‌ها از نظر زمان‌بندی بازیابی غذا نیز هوشمندانه عمل می‌کنند. برای نمونه، دانه‌های درخت بلوط سفید سریع‌تر جوانه می‌زنند، در حالی که بلوط قرمز دیرتر جوانه می‌زند؛ بنابراین سنجاب‌ها ابتدا دانه‌های نوع سفید را می‌خورند و نوع قرمز را برای بعد ذخیره می‌کنند.

زمانی که گرسنگی به سراغشان می‌آید، بسیاری از سنجاب‌ها به یک راهکار همیشگی متوسل می‌شوند: دزدی. پژوهشگران این رفتار را با عنوان مؤدبانه‌تر «غارت» (pilfering) توصیف می‌کنند.

پرلوت می‌گوید سنجاب‌ها نقشه‌ای ذهنی و رنگی از قلمرو خود در ذهن دارند: یک رنگ برای مکان‌هایی که دانه‌های خود را پنهان کرده‌اند و رنگی دیگر برای نقاطی که دیگر سنجاب‌ها غذا ذخیره کرده‌اند. از بالای شاخه‌ی درخت، آن‌ها می‌توانند زمین را وارسی کنند و نه‌تنها محل انبار شخصی خود را، بلکه بهترین نقاط برای سرقت غذا را نیز به یاد آورند.

او معتقد است زمانی که زمان خوردن فرا می‌رسد، سنجاب‌ها اغلب ابتدا گزینه‌ی سرقت را امتحان می‌کنند:‌ «به نظر من آن‌ها معمولاً ابتدا سعی می‌کنند دزدی کنند، و اگر موفق نشدند، مستقیماً به سراغ ذخیره‌ی خودشان می‌روند.»

با این حال، هرچند سنجاب‌ها عمداً غذایی را به اشتراک نمی‌گذارند، اما به ندرت هم‌نوع خود را به‌خاطر دزدیدن یک دانه‌ی بلوط تنبیه می‌کنند. در عوض، گاهی از «فریب نمایشی» استفاده می‌کنند؛ یعنی وانمود می‌نمایند در حال دفن دانه هستند، در حالی که آن را هنوز در دهان خود پنهان کرده‌اند؛ ترفندی برای گمراه کردن تماشاگران احتمالی.

باور کنید یا نه، همین نظام دزدی و فریب متقابل معمولاً برای حفظ آرامش بین سنجاب‌ها کافی است. در واقع، آن‌قدر مؤثر عمل می‌کند که به آن‌ها امکان می‌دهد بیشتر وقتشان را به استراحت، تماشای اطراف و تعامل اجتماعی بگذرانند.

پرلوت می‌گوید: «سنجاب‌های خاکستری مقدار قابل‌توجهی از زمان خود را صرف استراحت می‌کنند، نه جست‌وجوی غذا. آن‌ها بیشتر در حال تماشای اطراف یا معاشرت با دیگران هستند. این خود نشان می‌دهد که آن‌ها تا چه حد در ذخیره‌سازی و سرقت کارآمدند که می‌توانند چنین سبک زندگی آرامی داشته باشند.»