چندزبانه بودن ممکن است روند پیری مغز را کندتر کند

بررسی‌های علمی اخیر نشان می‌دهد افزایش طول عمر در سراسر جهان، اگرچه فرصت‌های جدیدی ایجاد می‌کند، اما با چالش‌هایی همچون افت شناختی ناشی از افزایش سن همراه است. کاهش توان جسمی، کندی حرکتی و مشکلاتی در حافظه و توجه از موارد رایج در میان سالمندان است.

سال‌هاست پژوهشگران در پی آن هستند که دریابند چرا برخی افراد تا سنین بالا ذهنی فعال و تیز دارند، اما برخی دیگر زودتر دچار افت شناختی می‌شوند. یکی از فرضیه‌هایی که روزبه‌روز توجه بیشتری جلب می‌کند، موضوع چندزبانه بودن است؛ یعنی توانایی استفاده از دو زبان یا بیشتر.

در مغز افراد چندزبانه، همه زبان‌هایی که می‌دانند همواره فعال باقی می‌ماند. وقتی این افراد می‌خواهند صحبت کنند، مغز باید زبان مناسب را انتخاب کند و هم‌زمان از دخالت بقیه زبان‌ها جلوگیری کند. این فرایند نوعی تمرین روزانه ذهنی است. انتخاب یک زبان، مهار زبان‌های دیگر و جابه‌جایی میان آن‌ها، شبکه‌های مغزی مربوط به توجه و کنترل شناختی را تقویت می‌کند. پژوهشگران معتقدند این تمرین مادام‌العمر می‌تواند نوعی محافظت در برابر پیری مغز ایجاد کند.

نتایج مطالعات گذشته درباره اینکه آیا دوزبانه‌ها در سنین بالا توانایی شناختی بهتری دارند یا نه، یکدست نبوده و برخی پژوهش‌ها تفاوت معناداری گزارش کرده بودند و برخی نه. اما یک مطالعه جدید و گسترده، اکنون شواهد قوی‌تری ارائه می‌دهد و نکته مهمی را برجسته می‌کند: دانستن یک زبان اضافه مفید است، اما دانستن چند زبان اثر قوی‌تری دارد

در این تحقیق، داده‌های بیش از ۸۶ هزار فرد سالم، ۵۱ تا ۹۰ ساله، از ۲۷ کشور اروپایی بررسی شد. پژوهشگران از یک مدل یادگیری ماشین استفاده کردند تا نوعی سن پیش‌بینی‌شده (predicted age) را بر اساس حافظه، توان عملکرد روزانه، میزان تحصیلات، وضعیت حرکتی و برخی شرایط جسمانی مانند مشکلات قلبی یا کاهش شنوایی برآورد کنند.

اختلاف میان سن واقعی و سن پیش‌بینی‌شده، چیزی بود که آن را فاصله سن زیستی–رفتاری (biobehavioral age gap) نامیدند. شکاف منفی به معنای جوان‌تر به نظر رسیدن از نظر شناختی–جسمانی بود و شکاف مثبت نشان می‌داد فرد از نظر عملکردی مسن‌تر از سن واقعی‌اش است.

محققان سپس میزان چندزبانه بودن هر کشور را بررسی کردند؛ اینکه چه درصدی از مردم، یک یا چند زبان فراتر از زبان مادری می‌دانند. کشورهایی مانند لوکزامبورگ، هلند، فنلاند و مالت در دسته کشورهایی بودند که چندزبانه بودن در آن‌ها بسیار رایج است. در مقابل، کشورهایی مانند بریتانیا، مجارستان و رومانی جزو کشورهایی با سطح پایین‌تر چندزبانگی قرار داشتند.

نتایج نشان داد افرادی که در کشورهایی با میزان بالای چندزبانه بودن زندگی می‌کنند، احتمال کمتری دارد که نشانه‌های پیری زودرس را بروز دهند. در مقابل، افراد تک‌زبانه بیشتر در معرض این بودند که از نظر زیستی مسن‌تر از سن واقعی خود به نظر برسند. حتی تسلط بر تنها یک زبان اضافی نیز تفاوت قابل‌توجهی ایجاد می‌کرد.

افزایش تعداد زبان‌ها این اثر محافظتی را تقویت می‌کرد؛ به‌طوری‌که رابطه‌ای وابسته به میزان دریافت (dose-dependent) دیده شد، هر زبان اضافه، لایه‌ای بیشتر از محافظت شناختی ایجاد می‌کرد. این الگوهای محافظتی به‌خصوص در میان سالمندان ۷۰ تا ۸۰ ساله برجسته‌تر بود. افراد چندزبانه در این سنین ظاهراً از نوعی تاب‌آوری شناختی برخوردار بودند که در همتایان تک‌زبانه کمتر دیده می‌شد.

برای بررسی اینکه آیا این تفاوت‌ها ناشی از عوامل اقتصادی، آموزشی یا سیاسی است، پژوهشگران ده‌ها شاخص ملی، از جمله کیفیت هوا، میزان مهاجرت، نابرابری جنسیتی و شرایط سیاسی را نیز در مدل لحاظ کردند. حتی پس از این کنترل‌ها، اثر محافظتی چندزبانه بودن همچنان پایدار بود؛ موضوعی که نشان می‌دهد تجربه زبانی به خودی خود نقشی مستقل ایفا می‌کند.

اگرچه در این مطالعه به‌طور مستقیم فرایندهای مغزی بررسی نشده است، بسیاری از دانشمندان توضیح این پدیده را در سازوکارهای ذهنی مدیریت زبان جست‌وجو می‌کنند. مدیریت هم‌زمان چند زبان، سامانه کنترل اجرایی مغز، که مسئول توجه، مهار پاسخ‌های نامناسب و جابه‌جایی میان وظایف است را به‌طور مداوم فعال نگه می‌دارد.

تحقیقات آزمایشگاهی نشان می‌دهد افرادی که در طول زندگی از دو زبان استفاده کرده‌اند، معمولاً حجم بیشتری در ناحیهٔ هیپوکامپ دارند. این بخش از مغز نقش کلیدی در شکل‌دهی حافظه دارد و بزرگ‌تر بودن یا ساختار مقاوم‌تر آن معمولاً با حافظهٔ بهتر و مقاومت بیشتر در برابر فرسایش ناشی از پیری یا بیماری‌هایی مانند آلزایمر همراه است.

این پژوهش جدید به دلیل مقیاس گسترده، رویکرد بلندمدت و تعریف چندوجهی از پیری اهمیت دارد. ترکیب داده‌های زیستی، رفتاری و محیطی، تصویری همسو ارائه می‌دهد: چندزبانه بودن با روند سالم‌تر پیری مرتبط است.